جنبش­های دو منطقه آسیای مرکزی و قفقاز به دو دسته قبل و بعد از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی تقسیم می­شوند.

الف. جنبش­های قبل از فروپاشی شوروی

1. جنبش باسماچی

زمینه

پس از انقلاب 1917 تصمیم­گیری برای اجرای یک سیاست ضدمذهبی و جدا کردن مذهب از دولت در دستور کار حکومت بلشویک قرار گرفت و دولت انقلابی برخوردهای خشونت­آمیز با پیروان همه ادیان داشت. پیش­زمینه این تصمیم­گیری، آموزه­های مارکس بود مبنی بر اینکه دین و مذهب مانع نوسازی و توسعه جامعه می­شود. مسلمانان از این سیاست حکومت بلشویک بسیار ضربه خوردند و مسجدها و مدرسه­های مذهبی آنها بسته شد، رهبران روحانی آنها مورد پیگرد قرار گرفتند و درآمدهای آنان مصادره شد. یکی از پیامدهای مهم این اقدامات خشن، جنبش باسماچی[1] در 1918 بود.[2]

رهبران

دو رهبر اولیه این جنبش، ایرگش­بیگ و محمدامین­بیگ بودند؛ ایرگش­بیگ یک مسلمان متعصب بود ولی محمدامین­بیگ جوانی آزادی­خواه بود که با روشنفکران نیز در ارتباط بود.

تاریخچه

مرحلة اول به اشتباهات حکومت شوروی و تندروی­ها و تیرباران­های بی­حسابِ دهقانان به ظنّ هواداری از باسماچیان، مربوط می­شود که از حیثیت شوروی­ها نزد مردم کاست و در عوض بر شهرت و اعتبار باسماچیان افزود، خاصه آنکه از میان اینان کسانی برخاسته بودند که به سبک عیّاران عمل می­کردند و نام و آوازه یافته بودند. این افراد به روس­ها حمله می­کردند و اموالشان را به تاراج می­بردند و غنایم را میان مردم تقسیم می­کردند، حال آنکه مسلمانان از تعرّضشان مصون بودند. با حمله به روستاهایی که مهاجران روسی در آنها سکونت و به کشاورزی اشتغال داشتند و توافق با قشون مهاجرین توانستند «حکومت موقت فرغانه» را تشکیل دهند و سازمانی اداری و نظامی پدید آوردند. این حرکات اندک اندک رنگ طغیان و شورش مردمی به خود گرفت و روسها در ترکستان با وضعی سخت و ناگوار روبرو شدند.

مرحلة دوم قیام در پی اقدام­های نظامی شوروی در خیوه آغاز شد. جمهوری خلقِ خوارزم (خیوه) در آوریل 1920 اعلام موجودیّت کرد و جمهوری خلق بخارا در سپتامبر 1920 تأسیس شد. رفتارِ خشن سربازان روسیِ مأمور مصادرة مواد غذایی، و احضار ناگهانی مشمولان مسلمان در تابستان 1338 برای خدمت در ارتش سرخ آتش شورش باسماچیان را از نو برافروخت و سبب شد که مسلمانان دسته دسته به آنان بپیوندند. در 1922 ارتش سرخ موفق به تصرف دوشنبه شد و عده­ای زیادی از باسماچی­ها به مناطق جنوبی از جمله افغانستان و ایران گریختند. مقامات شوروی احساس کردند که موقع مناسبی فرا رسیده است تا سیاست ایجاد رخنه را مؤثرتر اجرا کنند و بیدرنگ اقدام­های نظامی را با امتیازاتی سیاسی و اقتصادی همراه ساختند: اراضی موقوفة ضبط شده را مسترد و محاکم شرع را در درة فرغانه موقتاً دایر کردند و مالیات­ها را به نصف کاهش دادند و آذوقة مردم را تأمین کردند و دست به اصلاحات ارضی و آبی زدند. این اقدامات نتیجه بخشید و دهقانانِ خسته از ناآرامی­ها کم­کم به کارکردن علاقه­مند شدند. اعلام عفو عمومی نیز بسیاری از دهقانان را از باسماچیان دور کرد. به موازات اینها، عملیات نظامی بر ضدّ باسماچیان همچنان ادامه داشت.[3]

مرحله سوم دوران افول باسماچی­ها است که از سال 1924 رهبران این جنبش یا در نبردهای نظامی با ارتش سرخ از بین رفتند و یا به مناطق دیگر گریختند. در سال 1931 با اعدام ابراهیم­بیگ از رهبران باسماچی، این جنبش خاتمه یافت.[4]

ایدئولوژی

جنبش باسماچی، یک حرکت ملی – مذهبی بود که ماهیت شهری و دهقانی داشتو درصدد جدایی از روسیه کمونیستی برآمده بودند، اما در این میان از شعارهای اسلامی نیز برای تحقق اهداف خود استفاده می­کردند.[5]