مقدمه: روش­ شناسی

قرضاوی، با سنجیدن مسائل در ظرف زمانی خود، ابتدا مقبولیت عقلی و لزوم عملی آن را متذکر می­شود و سپس با استناد به آیات قرآن - آیاتی که چه بسا در وهله اول هیچ صبغه سیاسی و اجتماعی ندارد، بلکه بیشتر وجهه عبادی و اخلاقی دارد - و سنت پیامبر و خلفای اربعه، نظرهای خود را تحکیم می­بخشد. در مواردی به اقوال معاویه و عمربن­عبدالعزیز نیز استناد می­کند. نکات دیگری در آثار وی به چشم می­خورد که اجمالا به آن­ها اشاره می­شود.

1. وی، دارای افکاری معتدل و فردی میانه­رو است و معتقد است با اتخاذ راه­حل میانه می­توان نیازهای جوامع اسلامی را برطرف کرد و با کشاندن متون اسلامی به صحنه اجتماع، سیاست، اقتصاد و فرهنگ و محک زدن آن با معیار عقل می­توان به این مهم دست یافت. در همین راستا، وی مسائل جدید را با شیوه سنتی و استناد به آیات و سنت تحلیل می­کند.

2. در اندیشه اجتماعی و سیاسی خود از دو غزالی به­شدت تأثیر پذیرفته است: یکی امام محمد غزالی صاحب کتاب احیاء علوم الدین و دیگری شیخ محمد غزالی صاحب کتاب الاسلام و الاستبداد السیاسی و کتابی پیرامون امام غزالی نگاشته است؛ سپس به مکتب ابن­تیمیه و شاگردش ابن­قیم­جوزی گرایش پیدا کرده است و از میان معاصرین، آرای شیخ شلتوت بر وی اثرگذار بوده است.

3. معتقد به شیوه اجتهاد و تجدد است و آن را کلید حل معضلات مستحدثه می­داند و از جمود بر مباحث تکراری شکوه می­کند؛ آثار و فتاوای وی مؤید این مطلب است: نظریه­پردازی در باب حفظ محیط­زیست و استناد به آیاتی مانند «در زمین با فخر و تکبر راه مرو» و «زشت­ترین صداها، صدای الاغ است»، حرمت اولیه شبیه­سازی و تجویز ثانویه آن برای رفع ضرورت.

4. در بحث تقریب معتقد است که بحث بر روی نصوص دینی برای اثبات حقانیت یک مذهب خاص، حاصلی جز افزایش اختلاف و مناقشات ندارد و آن را خلاف مصلحت می­داند و از همین رو معتقد است که تبلیغ اهل­سنت در تهران که پایتخت شیعی است، جایز نمی­باشد.

5. مهم­ترین ضعف علمی وی، عدم استناد دقیق به منابع است و آثار وی به معنای دقیق پژوهشی نیستند.

الف. بستر اسلامی اندیشه سیاسی

1. جامعه اسلامی

در توصیف وی از جامعه اسلامی دو نکته به چشم می­خورد:

الف. ویژگی­های جامعه اسلامی: مهم­ترین ویژگی­های جامعه اسلامی عبارت است از:

1. ربانیت: الْیوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ. در این آیه خداوند، خود را مسئول تکامل امت اسلامی می­داند.

2. حد وسط بودن: وَکَذَلِکَ جَعَلْنَاکُمْ أُمَّةً وَسَطًا

3. دعوت: کُنْتُمْ خَیرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَتَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ

4. جهانی­بودن: وَمَا أَرْسَلْنَاکَ إِلَّا رَحْمَةً لِلْعَالَمِینَ

5. وحدت جامعه اسلامی: إِنَّ هَذِهِ أُمَّتُکُمْ أُمَّةً وَاحِدَةً وَأَنَا رَبُّکُمْ فَاعْبُدُونِ

ب. مشکلات جامعه اسلامی: علت اصلی مشکلات امروزه مسلمانان، غفلت و دوری از حق است که سبب شده است مشکلاتی مانند عقب­ماندگی، ظلم اجتماعی، استبداد سیاسی، غرب­زدگی و استعمار فرهنگی، عدم وحدت، تحقیر در مقابل صهیونیسم، شیوع فساد و فحشا، فساد زنان و ... در جوامع اسلامی حدوث یابند. اما به­نظر وی مهم­ترین مشکل، ضعف رهبری است و معتقد است راه برون­رفت از مشکلات این است که جهان اسلام، شیخ­الاسلام­های حقیقی خود را بشناسد.

2. حرکت اسلامی (بیداری اسلامی)

راهکار رسیدن به جامعه اسلامی مطلوب «حرکت میانه­روی اسلامی» است که این یکی حرکتی عام است و همه جریان­های اسلامی را شامل می­شود و آن را حرکتی می­داند برخاسته از دردها و آرزوهای امت اسلامی که هدف اصلی آن وحدت و سعادت مسلمین است. ویژگی­های حرکت بیداری اسلامی عبارت است از: 1) جمع میان سنت و تجدد؛ 2) موازنه­سازی میان ثابتات و متغیرات دین؛ 3) پرهیز از جمود فکری و تجزیه امت اسلامی؛ 4) فهم عام از اسلام که دارای ابعاد عقیدتی، سیاسی، اجتماعی و قانون­گذاری است.

مهم­ترین شخصیت­های بیداری اسلامی را محمدبن­عبدالوهاب می­داند و معتقد است حرکت بیداری اسلامی با اقدامات وی آغاز شده است و سپس به سیدجمال­اسدآبادی، عبدالرحمن­کواکبی، ابوالاعلی­مودودی، عبدالقادرعودة، عمرمختار، عزالدین­قسام، عباس­محمودعقاد و ... اشاره می­کند.

اهداف بیداری اسلامی، نه تنها پیاده کردن قوانین اسلامی بلکه تثبیت ارزش­ها و اخلاق اسلامی است و تربیت اخلاقی مسلمین را مقدم بر اجرای قوانین شریعت می­داند. قدس، مهم­ترین آرمان اسلامی است. جهانی­سازی غربی را قبول ندارد و آن را به­معنای آمریکایی­شدن و شکل جدیدی از استعمار می­داند و از سوی دیگر معتقد است اسلام توانایی رهبری جهان را دارد، چرا که از سه قوه نیرومند برخوردار است: وحدة الدار (دارالاسلام)، وحدة المرجعیة (قرآن و خلافت)، وحدة القیادة (خلیفه).

ادامه دارد