4. بررسی نظریات نوسازی

  

1. تبارشناسی: نظریات نوسازی در امریکا متولد شد و در مقابل آن نظریات وابستگی قرار دارد؛ تفاوت این دو نظریه در تعیین عامل عقب ماندگی جهان سوم است که  آن عامل را یا داخلی (نظریه نوسازی) و یا خارجی (نظریه وابستگی) می‌دانند. مکتب نوسازی دارای تبار امریکایی است، درحالی­که مکتب وابستگی در امریکای لاتین و توسط نومارکسیست‌ها ارائه شد. باید دانسته شود که از سال ۱۹۵۰ یک پارادایم در حوزه توسعه شکل گرفته است که از نظریه‌های  کلاسیک که به آن اشاره شد شروع می­شود و تا  نظریاتی از قبیل نظریه پایان تاریخ فوکویاما ادامه پیدا می­کند؛ بنابراین، نظریاتی مانند پایان تاریخ و برخورد تمدن­ها را نیز می­توان در حوزه نظریات توسعه جای داد.

2. بررسی مبانی و مفروضه­‌ها: هرکدام از این نظریات بر مبانی خاصی استوار گردیده­اند که در یک نگاه کلان، یا مبتنی بر مبانی تکامل­گرایی هستند و یا کارکردگرایی. نکته مهم در نقد و بررسی هر گزاره علمی، بررسی مبانی آن است، در غیر این­صورت ممکن است در بررسی خود از گزاره­های علمی، موارد حاشیه­ای و کم­اهمیت را لحاظ کنیم و آن­ها را به­عنوان انتقادات اصلی مطرح کنیم. به همین مناسبت مبانی و مفروضه­های هر دو دیدگاه تکامل­گرایی و کارکردگرایی را از نظر می­گذرانیم تا در ادامه بتوانیم به نقد آن­ها بپردازیم.

الف. مبانی و مفروضه­‌های تکامل­گرایی: محققین نوسازی، ویژگی­های زیر را به­صورت ضمنی در نظریات خود وارد ساخته­اند:

1)      یک فرآیند مرحله‌به‌مرحله است؛

2)      یک فرآیند تجانس­آفرین است؛[1]

3)      یک فرآیند اروپایی­شدن یا آمریکایی­شدن است؛[2]

4)      یک فرآیند غیرقابل­برگشت است؛[3]

5)      یک فرآیند روبه­پیشرفت است؛[4]

6)      یک فرآیند طولانی است.[5]

ب. مبانی و مفروضه‌­های کارکردگرایی: کارکردگرایی، تأکید خود را بر وابستگی متقابل نهادهای اجتماعی، اهمیت متغیرهای الگویی در سطح فرهنگی و اجتناب­ناپذیری فرایند تغییر از طریق تعادل خودمحور قرار می­دهند که به­شدت تحت تأثیر نظریه پارسونز می­باشد. مبانی کارکردگرایی عبارت است از:

1)      نوسازی فرایندی نظام‌یافته است؛[6]

2)      فرآیندی انتقال‌دهنده است؛[7]

3)      فرآیندی درون‌زاست.[8] ^و [9]

3. پیامدهای نظریه نوسازی: این نظریات، ابتدا در قالب نقش جدیدی که ایالات متحده امریکا پس از جنگ جهانی دوم برای رهبری جهان بر عهده گرفت، معنی پیدا کرد و به این ترتیب دارای سه پیامد مهم می­باشد:

اول: این نظریات، پشتوانه تئوریک رفتار سیاست خارجی امریکا است و توجیه کننده رفتار آنان در کشورهای جهان سوم است و بر اساس آن کشورهای سنتی و عقب­مانده برای هدایت و رهبری خود باید به کشورهای پیشرفته مراجعه کنند؛

دوم: تهدید کمونیسم برای امریکا جدی است و هدف از اعمال سیاست­های نوسازی، سد کردن نفوذ کمونیسم در کشورهای جهان سوم است؛ هر کشوری که خواهان پیشرفت و توسعه می­باشد از مسیری که ایالات متحده عبور کرده است، گذرنماید و این منجر به دوری از کمونیسم می­شود؛

سوم: نظریات نوسازی به «سیاست کمک­های خارجی امریکا برای انجام اصلاحات در جهان سوم» مشروعیت می‌بخشد.[10]

4. انتقادات از نظریات نوسازی: انتقادات بنیادین از نظریات نوسازی همان انتقاداتی است که نومارکسیست­ها بر آن وارد ساخته­اند، اما پیش از طرح آن انتقادات، به انتقاداتی که اندیشمندان علوم اجتماعی نسبت به مکتب نوسازی مطرح کرده­اند می­پردازیم.

اول: توسعه، امری تک­خطی نیست؛ توصیه به نوسازی ناشی از تعصب نژادی دانشمندان غربی است، چون غالب محققین نوسازی، آمریکایی و اروپایی هستند و بر این اعتقادند که ارزش‌های فرهنگی غرب، طبیعی­ترین و بهترین ارزش‌های دنیا می‌باشند و این‌گونه اعتقاد به برتری غرب یک اندیشه نژادپرستانه است. همین سبب می­شود از دیگر راه­های توسعه و نوسازی غفلت شود یا به­عبارت دیگر طبق دیدگاه محققین نوسازی که تبار امریکایی دارند، اساسا هیچ راه دیگری برای نوسازی و تحول در کشورهای جهان سوم به­غیر مدل نوسازی غربی وجود ندارد. تفکر نوسازی بر پایه تکامل­گرایی خطّی استوار است درحالی‌که این امر در تاریخ بشر ثابت نشده است و بلکه عکس آن ثابت‌شده است چراکه یک قرن رشد، ممکن است به سقوط ختم شود مثل وقوع جنگ‌های جهانی بعد از رشد اندیشه انسان­مداری و لزوم رعایت حقوق بشر و یا رشد اندیشه‌های ضدّاخلاقی در جهان غرب امروز.

دوم: عدم تعارض سنت و نوسازی؛ میان سنت و نوسازی تعارض ذاتی برقرار نیست، زیرا در جوامع سنتی هم تغییر و تحول وجود داشته است و همان سنت قدیمی به مرور، تغییرات جدید را می­پذیرفت و آن را در قلمرو خود درونی می­کرد. ممکن است در برخی موارد میان سنت و نوسازی «تزاحم» پیش آید، اما میان آن دو «تعارض» وجود ندارد و آن تزاحم هم به مرور زمان برطرف می­شود. شاهد بر این ادعا که در جوامع سنتی ،ارزش­های جدید وجود داشته است، جامعه سنتی چین می­باشد که مبتنی بر روابط انتسابی و خاص­گرایانه بود، اما در عین حال یک نظام آزمون غیرشخصی وجود داشت که بر صلاحیت­های عام­گرایانه و اکتسابی تأکید می­نمود. از سوی دیگر، ارزش­های سنتی نیز در جوامع مدرن وجود دارد و اساسا هیچ چیزی نمی­تواند به­سرعت جایگزین ارزش­های سنتی شود، مانند اقبال به داروهای گیاهی و سنتی در جوامع مدرن امروزی در کنار استفاده از داروهای شیمیایی.

سوم: انتقادات روش­شناسی؛ اولا- مباحثات پژوهشگران نوسازی چنان کلی و عمومی (انتزاعی) است که به دشواری می­توان یافت در مورد چه کشوری و چه دوره تاریخی بحث می­کنند؛ ثانیا- تحقیقات انجام‌شده توسط محققین نوسازی فاقد مطالعات تاریخی پسین و پیشین است. آنان به‌سادگی تحقیقات یک دوره مفروض را تحقیقاتی تاریخی و معتبر برای همه زمان‌ها به‌حساب می‌آورند و تاریخ همه کشورها را مثل تاریخ اروپا فرض می‌کنند.

چهارم: توجیه فریب؛ اولا- دیدگاه نوسازی چیزی بیش از یک ایدئولوژی جنگ سرد نیست که برای توجیه دخالت‌های آمریکا در جهان سوم طراحی شده است. از همین رو فرانک که از نظریه­پردازان مکتب وابستگی است ادعا می­کند که علوم اجتماعی برای امپراتوری­ها امریکای شمالی، در واقع چهره عریان و برهنه­ای است که در پشت فریب­های ایدئولوژیک قرار دارد؛ ثانیا- پژوهشگران نوسازی توجّه اندکی به نقش عوامل خارجی نظیر تاریخ استعمار، سلطه شرکت‌های چندملیتی بر اقتصاد این کشورها، الگوهای نابرابر تجارت غرب و کشورهای جهان سوم و ماهیت نظام بین­الملل داشته‌اند.[11]