مکتب وابستگی

پیرامون مکتب وابستگی از زمینه­ها، تبیین نظریه، مبانی و مفروضه­ها، سیاست­ها و خط­مشی­ها بحث خواهد شد و در نهایت به بررسی و مقایسه میان دو مکتب نوسازی و وابستگی خواهیم پرداخت.

1. زمینه‌ها

مکتب وابستگی، از دیدگاه جهان سوم به مسئله توسعه می­نگرد و طنین آواهایی است که از پیرامون به گوش می­رسد و با سلطه فکری مکتب امریکایی نوسازی به معارضه برمی­خیزد. زمینه­های تاریخی ظهور مکتب وابستگی عبارت است از:

اول: شکست برنامه اِکلا در امریکای لاتین؛ برنامه اِکلا، طرحی امریکایی بود که از سوی سازمان ملل متحد برای نوسازی امریکای لاتین ارائه شد. بسیاری از رژیم­های مردم­گرا در امریکای لاتین این سیاست را اجرا کرده و امیدهای فراوانی را برای رسیدن به رشد اقتصادی، رفاه و دموکراسی در سر می­پروراندند، اما پس از یک دوره رشد اقتصادی بسیار اندک در دهه 1950، رکود اقتصادی گسترده در دهه 1960 پدید امد که منجر به حدوث اعتراضات مردمی و سقوط رژیم­های مردم­گرا و روی کار آمدن رژیم­های سرکوبگر و نظامیان شد. بدبینی نسبت به برنامه اصلاحاتی اکلا و سرکوب فزاینده سیاسی و نارضایتی­های اقتصادی سبب شد که با فکر طرح­ریزی برنامه بنیادی­تری برای حل مشکلات کشورهای جهان سوم، نظریه­هایی که دارای تبار امپریالیستی هستند را به چالش بکشند.

دوم: ظهور نئومارکسیست‌ها؛ پیروزی انقلاب­های چین و کوبا، به گسترش شکل جدیدی از مارکسیسم در دانشگاه­های امریکای لاتین منجر گردید و یک نسل انقلابی را به وجود آورد که اعضای آن، خود را نئومارکسیست می­خواندند. بسیاری از مفاهیم کلیدی مکتب وابستگی برای انتقاد از برنامه اصلاحات اِکلا و همچنین مکتب نوسازی توسط همین نئومارکسیست­ها فراهم آمد.[1]

2. تبیین نظریه

نظریات مختلفی در مکتب وابستگی مطرح شده است، مانند نظریه دوسانتوس (ساختار وابستگی) و نظریه امین (گذار به سرمایه­داری پیرامونی). در اینجا تنها به بررسی نظریه فرانک می­پردازیم.

نظریه فرانک: توسعه توسعه­نیافتگی؛ فرانک پس از وارد آوردن انتقادات به نظریه نوسازی، وضعیت کنونی جهان سوم را بر اساس رابطه «متروپل – اقمار» تبیین می­کند و با طرح مفهوم «توسعه توسعه­نیافتگی» درد و درمان کشورهای جهان سوم را ریشه­یابی می­کند. توضیح رابطه «متروپل – اقمار» یا «مرکز – پیرامون» به این شرح می­باشد:

خاستگاه رابطه «متروپل – اقمار» را باید در دوران استعمار جست؛ زمانی­که قدرت­های فاتح برای نیل به هدف خود یعنی انتقال مازاد اقتصادی به کشورهای غرب، به تأسیس شهرهای جدیدی در جهان سوم دست زدند که به­نظر فرانک این شهرهای ملی بعدها به اقمار متروپل غرب تبدیل شدند. رابطه «متروپل – اقمار» به سطح بین­المللی منحصر نمی­شود، بلکه در سطوح منطقه­ای و ملی نیز جریان دارد؛ به این نحو که شهرهای بزرگ ملی به­عنوان اقمار متروپل غرب و خود این شهرهای ملی نیز در اطراف خود دارای قمرهای متعدی هستند که از آن­ها مازاد اقتصادی (مواد خام، معدنی، کالاها و ...) به شهرهای بزرگ ملی و از آن­جا به پایتخت­های ملی و در نهایت به شهرهای بزرگ کشورهای غربی جریان پیدا می­کند.

از نظر فرانک، همین انتقال مازاد اقتصادی در میان کشورها (انتقال مازاد اقتصادی صنعتی کشورهای صنعتی به کشورهای ضعیف و انتقال مازاد اقتصادی از کشورهای ضعیف به کشورهای صنعتی به­صورت مواد خام) است که موجب توسعه­نیافتگی کشورهای جهان سوم و توسعه غرب شده است.[2]